Tuân tuân như dã

Sau phút giao thừa, trong lúc ngồi chờ hương tàn, táy máy lật giở sách Luận ngữ, vô tình dừng đúng lại ở tiết đầu tiên của thiên Hương đảng. Những ai đã từng đọc thiên Hương đảng đều có thể nhận thấy, đoạn mô tả về cung cách ứng xử của Khổng Tử ngoài xã hội dường như quá thừa thãi những từ ngữ biểu tả sắc thái cung kính, thuận tòng của ông ở các mức độ khác nhau. Đó là những sự cung kính, thuận tòng được tuân thủ nghiêm ngặt quá mức khiến người ta thấy phản cảm. Học trò của Khổng Tử thực sự muốn gửi gắm điều gì qua những dòng ghi chép như thế về đức Phu Tử của họ? Đó là niềm thán phục, sự ca ngợi, hay đơn giản chỉ muốn biến Thầy mình thành một tấm gương, một chuẩn mực về cung cách ứng xử theo Lễ? Biết đâu đấy, vì truyền thống của Nho giáo là truyền thống noi gương làm mẫu. Tuy nhiên, tạm thời hãy bỏ qua những dụng ý sâu xa của đám môn sinh, chỉ suy luận từ bản thân những hành vi của Khổng Tử, thì dường như hành động tuân thủ nghiêm ngặt Lễ quá mức đó của ông là một thái độ “cố chấp”: ông cố chấp hành xử theo đúng phận vị trong một xã hội từ lâu đã không còn trật tự; ông cố chấp biến mình thành bằng chứng sống cho một nề nếp ứng xử khuôn mẫu cũ nay đã cong queo méo vẹo; ông cố chấp chứng mình sự tồn tại của một giá trị tinh thần, một giá trị xã hội nay đã không còn giá trị.

Trong “tứ vô” mà Khổng Tử dạy học trò có “vô cố”, nhưng dường như hành động của ông đôi khi đi ngược lại những lời ông dạy, hay nói cách khác, dường như ông đã rút bài học từ trải nghiệm của chính mình để dạy cho học trò một kinh nghiệm ứng xử tốt hơn. Tuy nhiên, có một kẻ hậu học cách xa thời Khổng Tử tít tắp mù khơi, trong đêm lạnh lúc giao thừa như đêm nay, vô tình đọc lại những dòng viết trên của thiên Hương đảng, chợt thấy lòng rúng động đồng cảm mà ngộ ra rằng: trong những thời điểm đặc thù người ta phải cố chấp và cần cố chấp. Cố chấp để mà giữ chí mình và để được là chính mình, cố chấp để không đánh mất mình trong một đám đông ồn ào và lộn xộn, đó là thứ cố chấp “cần”, “nên” và “phải có”.